Ny pogodi

Ja ci pokażę, jak wilk goni zająca i krzyczy:    
'Ja ci pokażę! Jak wilk goni zająca i krzyczy:    
'Ja ci pokażę! Jak wilk goni zająca i krzyczy:    
'Ja ci pokażę! Jak wilk goni zająca i krzyczy:    
'Ja ci pokażę! Jak wilk goni zająca i krzyczy:    
. . .                      
...'''

Zaczniemy od zajączka Z, który beztrosko biega w koło, po łące. Właściwie nie biega, lecz skacze (kica). Jego trasa, zależna od p, q, r, zaczyna się w Z0. Po T susach zajączek wraca do Z0 i dalej już skacze po własnych śladach - jego ruch jest okresowy. Na poniższym dynamicznym rysunku zobaczysz pierwsze n skoków zajączka. Dla p = q = 0 jest to ruch po okręgu o promieniu r, a raczej po wielokącie foremnym wpisanym w ten okrąg (liczbę boków zmienisz parametrem T).

 

Rysunek utworzono przy użyciu programu C.a.R.. Można przesuwać suwaki i 'wypełnione' punkty.

 

Zajączka goni wilk W. Startuje z W0 i sadzi susami za zajączkiem z prędkością s razy mniejszą.
Dokładniej: w każdym skoku (np. z punktu Wk) kieruje się prosto na zajączka (będącego aktualnie w Zk). Długość skoku wilka jest s-tą częścią długości aktualnego skoku zajączka:

WkWk+1  =  s . ZkZk+1 ,
chyba że wystarczy skoczyć bliżej (tzn. Wk+1 = Zk o ile WkZk s . ZkZk+1). Wilk na ogół nie łapie zajączka. A nawet gdy złapie (to bardzo wyjątkowa sytuacja), to i tak mu nic nie zrobi, bo... ta bajka dobrze się kończy, a właściwie się nie kończy, bo biegną dalej, i dalej...
Na rysunku pokazano tylko początkowy etap gonitwy (n 9).

 

Rysunek utworzono przy użyciu programu C.a.R.. Można przesuwać suwaki i 'wypełnione' punkty.

 

Proponujemy kilka ćwiczeń empirycznych dotyczących powyższego rysunku:

Ćwiczenie 1.  
Znajdź takie położenie W0, przy którym W1 = Z0. Jest ich wiele. Jaki tworzą zbiór?

Ćwiczenie 2.  
Znajdź takie położenie W0, przy którym W1 = Z1.     Wsk. Jest tylko jedno takie położenie.

Ćwiczenie 3.  
Znajdź takie położenie W0, przy którym W2 = Z1. Czy jest tylko jedno takie położenie?

Ćwiczenie 4.  
Znajdź takie położenie W0, przy którym W2 = Z2. Czy jest tylko jedno takie położenie?

 

Dalej będziemy badać ruch wilka, zwany krzywą pogoni.
Na poniższym rysunku można ustawić n = T. Widać wtedy jeden okres ruchu zająca, czyli punkty od Z0 do ZT = Z0 oraz część krzywej pogoni: punkty od W0 do WT.
Znajdź takie położenie W0, przy którym wilk wróci do punktu startu, czyli gdy WT = W0 .
Sprawdź (empirycznie), że jest tylko jedno takie położenie, nazwijmy je W0*.
Przy takim położeniu ruch wilka jest okresowy - dalej będzie biegł po własnych śladach - DLACZEGO?

 

Rysunek utworzono przy użyciu programu C.a.R.. Można przesuwać suwaki i 'wypełnione' punkty.

 

W przypadku p = q = 0, gdy zając skacze po wierzchołkach wielokąta foremnego Z0Z1...ZT-1, wilk, startując z tego szczególnego punktu W0*, skacze też okresowo, też po wierzchołkach wielokąta foremnego, podobnego do trajektorii Z0Z1...ZT-1 ruchu zajączka. Sprawdź. (Zmieniaj T, s.)

Zadanie 5.  
Niech zajączek skacze po wierzchołkach kwadratu o boku 1 (p = q = 0, T = 4). Podaj konstrukcję punktu W0*, gdy s = 0,5.

Zadanie 6.  
Niech zajączek skacze po wierzchołkach sześciokąta foremnego o boku 1 (p = q = 0, T = 6). Podaj konstrukcję punktu W0*, gdy s = 0,25.

Zadanie 7**.  
Niech zajączek skacze po wierzchołkach T-kąta foremnego o boku 1 (p = q = 0). Znajdź wzór opisujący miarę kąta W0*Z0Z1, gdy s < 1.

 

 

Zobaczyliśmy poprzednio, że jest jeden szczególny punkt startu W0*, przy którym ruch wilka jest okresowy. A jaki jest ruch wilka dla innych punktów startowych? Zobaczysz to na poniższym rysunku. Masz do dyspozycji dwa wilki W i W', możesz zobaczyć n < 400 początkowych susów.
Co widać?

 

Rysunek utworzono przy użyciu programu C.a.R.. Można przesuwać suwaki i 'wypełnione' punkty.

 

Można poczynić wiele obserwacji:

Przy bardzo dużych n, przesuwając W0, wydaje się, że coraz dalsze ślady wilka coraz mniej się ruszają, wydają się nieruchome, prawie niezależne od W0 .

Zwiększając n widzimy, że wilki W i W' biegną coraz bliżej siebie.

Ustaw najpierw n = T. Przesuń W0 tak, by pokryło się z WT, czyli do punktu W0*. Teraz zwiększaj n. Co widzisz? Widzisz, że ruch wilka W' coraz bardziej zgodny jest z ruchem okresowym wilka W. Zmieniaj pozycję startową W0'. Widzisz teraz poniższe twierdzenie:

 

TWIERDZENIE.  
Gdy zajączek biega okresowo, to krzywa pogoni, niezależnie od punktu startu, z upływem czasu coraz bardziej przypomina ruch okresowy, ruch wilka startującego z punktu W0*.
Innymi słowy: gdy zajączek biega okresowo, to sfora goniących go wilków, po pewnym czasie biegnie niemal okresowo tak, jak jeden wilk startujący z W0*.

 

Uwaga 1.  
By sprecyzować powyższe twierdzenie potrzeba nieco pojęć matematyki wyższej.
Dla dowodu wystarczy uzasadnić, że:
   istnieje taka stała c < 1, że dla dowolnych dwóch pozycji startowych W0, W0' mamy:

WTWT'  <  c . W0W0' .
Wtedy można stosować twierdzenie Banacha o odwzorowaniach zwężających.

Uwaga 2.  
Na poniższym rysunku widać, że

W1W1'  <  W0W0' .
Jednak można tak ustawić W0, W0', by zachodziła równość. Jak?
Można całkiem elementarnie pokazać (choć to nie jest typowe szkolne zadanie), że:
gdy  Wk, Wk'  i  Zk  nie są współliniowe, to Wk+1Wk+1' < WkWk' .

 

Rysunek utworzono przy użyciu programu C.a.R.. Można przesuwać suwaki i 'wypełnione' punkty.

 

Uwaga 3.  
Dla dużego T ruch zajączka i wilków przypomina ruch płynny, bez skoków. W matematyce wyższej mówi się 'ciągły'. Gdy przyjmiemy, że zajączek i wilki poruszają się w sposób ciągły, to zagadnienie opisania krzywej pogoni jest dość trudnym problemem. Nawet w przypadku, gdy zajączek porusza się jednostajnie prostoliniowo, to by znaleźć krzywą pogoni, należy rozwiązać dość skomplikowane równanie różniczkowe. Sama odpowiedź ma też skomplikowaną postać.
W przypadku innych ruchów zajączka, opis dokładny krzywej pogoni może po prostu nie istnieć. Pozostają wtedy metody przybliżone. Jakie? Ano mniej więcej takie, jak widać było na powyższych rysunkach. Studenci matematyki powinni zobaczyć na nich metodę iteracyjną Eulera rozwiązania pewnego równania różniczkowego (jakiego równania?).

Uwaga 4.  
Można zapytać: po co ta cała zabawa? Czy jest jakieś zastosowanie praktyczne? Odpowiem wykrętnie. Wiele rzeczy w przyrodzie i technice przypomina gonitwę. Warto wiedzieć, co się dzieje, gdy obierzemy powyżej opisaną strategię pościgu (optymalną, przy pewnych założeniach).

Uwaga 5.   O strategiach pościgu i krzywych pogoni pisze Hugo Steinhaus w książce 'Kalejdoskop matematyczny'. Warto przeczytać.